Ryt dominikański
tradycyjna liturgia Zakonu Kaznodziejskiego

O. Augustine Thompson OP

Ryt dominikański, zarówno w przypadku Mszy św., jak i oficjum, słynie ze stabilności i oporu przed zmianami liturgicznymi. I co najmniej, gdy chodzi o tekst Mszy św., jest to z pewnością prawdą. Jednakże w przypadku oficjum, po odrzuceniu licznych zmian, które dotknęły inne ryty łacińskie — takich jak przyjęcie zreformowanego hymnału papieża Urbana VIII — w 1923 r. nastąpiło dostosowanie psalmów do nowego układu psałterza.

Moje niedawne opracowanie dotyczące historii dominikańskich braci laików (zwanych dzisiaj „kooperatorami”) wymagało zapoznania się z dziewięcioma tomami Acta dominikańskich kapituł generalnych od 1220 do 1843 roku. Przy tej okazji wynotowałem ustawodawstwo reformujące lub zmieniające liturgię. Poniżej wspomniane zostały najważniejsze reformy.
Według mnie najbardziej sugestywny przepis nie miał charakteru bezpośrednio liturgicznego, ale dotyczył przygotowania kapłanów. W 1345 r. kapituła generalna w Manresie zażądała, żeby przeor lokalnego klasztoru (w tych czasach odpowiedzialność za formację kapłańską ponosiły poszczególne klasztory) dopilnowywał, aby każdy brat mający przyjąć święcenia „rozumiał Kanon Mszy od Te igitur do Pater noster”. Nierozumienie sensu łaciny było takim problemem, że ani subprzeorzy, ani wikariusze mieli prawa podejmować tej decyzji. Teraz jednak przejdźmy do zmian liturgicznych.
Dzisiaj niektóre najbardziej kontrowersyjne dla katolików zagadnienia w kościele dotyczą sposobu okazywania poszanowania ołtarzowi, krzyżowi i Najświętszemu Sakramentowi. W średniowieczu zwyczajnym sposobem okazywaniem szacunku był głęboki ukłon. Ryt dominikański jedynie powoli przyjmował przyklękanie, które weszło do praktyki rzymskiej w późnym średniowieczu.

Kapituła generalna, odbywająca się w Rzymie w 1569 r. (Acta Capitulorum Generalium S.O.P., t. 5, s. 90), otwarcie zażądała, aby kapłan kłaniał się („inclinet”) po każdej konsekracji; jest to wyraźne świadectwo, że niektórzy kapłani dominikańscy naśladowali rzymską praktykę klękania. Kapituła ta surowo zakazała również kapłanowi głośnego wypowiadania słów ustanowienia w Kanonie, „co czynią pewni kapłani wbrew wielu kapitułom i dekretowi soboru”. Dopiero jakieś czterdzieści lata później, na kapitule generalnej w Paryżu w 1611 r. (ACG, t. 6, s. 145), ryt dominikański w końcu wycofał stosowanie ukłonów podczas konsekracji i podniesienia, zastępując je współczesnymi czterema uklęknięciami. Chodziło także o to, żeby w rycie przyjęte zostało przyklękanie przed i po dotknięciu Świętych Postaci — praktyka ta jest często uważana za tradycyjnie dominikańską.
Wprowadzanie uklęknięć w miejscach, gdzie średniowieczny ryt dominikański zalecał ukłony, zaczęło się naprawdę już wcześniej. Na przykład kapituła generalna, obradująca w Rzymie w 1569 r. (ACG, t. 5, s. 90), zaleciła kapłanowi prosty ukłon, podczas gdy pozostali obecni klęczeli, na słowa Incarnatus est w wyznaniu wiary. Następnie kapituła rzymska z 1580 r. (ACG, t. 5, s. 192) wprowadziła klękanie na słowo „procedentes” w Ewangelii na Objawienie Pańskie, podczas Te Deum, a także na słowo „veneremur” w hymnie Tantum ergo, „idąc za przykładem kaplicy papieskiej”. W końcu kapituła obradująca w Lizbonie w 1618 r. (ACG, nr 6, s. 300) zatwierdziła do ogólnego użytku, istniejący w prowincjach hiszpańskich, „pobożny zwyczaj” klękania na słowa „Eia ergo” w Salve Regina.

Kapituły z początków epoki nowożytnej zmieniały także teksty średniowiecznej liturgii i modyfikowały rubryki, tak aby odpowiadały praktyce rzymskiej lub rozwojowi teologii. Na przykład kapituła rzymska z 1569 r. (ACG, t. 5, s. 102) zmieniła słowa „ex poenis aeternis” na „ex poenis purgatorii” w kolekcie o św. papieżu Grzegorzu Wielkim, żeby odzwierciedlały rozwój nauki o czyśćcu. Powszechnie wiadomo, że mimo znacznego oporu kapituła rzymska z 1589 r. (ACG, t. 5, s. 281) wprowadziła czytanie Ostatniej Ewangelii na końcu Mszy św., tak jak w rycie rzymskim. Później zaś kapituła rzymska z 1656 r. (ACG, t. 7, s. 390) zażądała, aby w uroczystej Mszy św. kapłan czytał cicho Ewangelię przed zaśpiewaniem jej przez diakona; podwojenie to ostatecznie zostało uznane za fakultatywne w wyniku reform rubryk z 1960 r. Nie znalazłem nic na temat cichego odczytywania przez kapłana epistoły na Mszy św. śpiewanej. Prawdopodobnie zostało to wprowadzono na mocy zwyczaju w podobnym okresie co w przypadku Ewangelii. Inną zmianą w praktyce było wprowadzone przez kapitułę rzymską z 1656 r. (ACG, t. 7, s. 394) wymaganie, aby kapłan głośno wypowiadał słowa znaku krzyża oraz werset „Confitemini Domino” na Mszy św. recytowanej. Wyjaśnia to istnienie tej praktyki mimo stosowania „umiarkowanego” głosu podczas modlitw u stopni ołtarza, nad którym często się zastanawiałem.

We wczesnym okresie nowożytnym wprowadzono również zmiany rytuału, o których bracia często myślą, że pochodzą z XIII wieku, z czasów Humberta z Romans. Weźmy na przykład zapalanie świecy sanctusowej podczas Kanonu we Mszy św. recytowanej. Za obowiązek uznała je dopiero kapituła rzymska z 1580 r. (ACG, t. 5, s. 169), choć wydaje się, że taki zwyczaj istniał już na Mszy św. uroczystej. Wprowadzenie tego obowiązku zostało ponownie zatwierdzone w 1618 r. w Lizbonie (ACG, t. 6, s. 296). W Bolonii w 1625 r. (ACG, t. 6, s. 241) wprowadzono noszenie kapy i stuły w chwili okadzania Najświętszego Sakramentu podczas błogosławieństwa, jak również wymóg śpiewania litanii do Najświętszej Maryi Panny na procesji po sobotniej komplecie. W końcu w 1622 r. kapituła obradująca w Mediolanie (ACG, t. 6, s. 325) wprowadziła „dominikańską” praktykę przechodzenia na środek ołtarza na Dominus vobiscum podczas Mszy św. celebrowanej przed tabernakulum, aby kapłan nie obracał się plecami do Najświętszego Sakramentu. Stanowi to wyraźne świadectwo przyjmowania przez dominikanów nowożytnej praktyki przechowywania Najświętszego Sakramentu w głównym ołtarzu. Kapituła ta wprowadziła także praktykę noszenia przez kapłanów stuły na kapie podczas przyjmowania Komunii św. w Wielki Czwartek, jak również umieszczania jej na kapie zmarłego brata przed pochówkiem.

Zawsze zastanawiałem się, jakie było pochodzenie poglądu, że średniowieczni bracia przerywali sen, żeby wstać na „matutinum o północy”, a następnie wracali do cel na parę godzin odpoczynku przed laudesami. Nie było tak. W średniowieczu bracia wstawali wcześnie, zazwyczaj około 3 nad ranem, i śpiewali zarówno matutinum, jak i laudesy razem, kończąc przed świtem. Teraz wiem, że pierwszy przykład przerywania snu jest poświadczony dopiero na kapitule w Walencji w 1647 r. Później praktyka ta została potwierdzona w Rzymie w 1650 r. (ACG, t. 7, s. 282), gdzie „ususu” wstawania na „matutinum o północy” zażądano od wszystkich klasztorów w zakonie — „zgodnie ze zwyczajem prowincji, kiedy jest północ”. Wówczas po raz pierwszy oddzielono matutinum od laudesów jako oficjum „o północy”. Jednak — co najmniej — w małych domach można było wstawać przed świtem na tradycyjne pojedyncze oficjum matutinum–laudesów. Na północy połączone oficjum matutinum–laudesów powinno było się zaczynać o 4.00 zimą i o 3.00 latem, jak było zwykle przez całe średniowiecze.

W końcu wiem teraz, kiedy Zakon ostatecznie przyjął rytuał rozdawania Komunii św. świeckim obecnym na Mszy św. konwentualnej — czego nie czyniono w średniowieczu. Kapituła obradująca w Rzymie w 1583 r. (ACG, t. 5, s. 239) nakazała: Po pierwsze, świeccy recytowali Confiteor wraz z kapłanem udzielającym dwóch rozgrzeszeń. Następnie kapłan pytał każdego komunikującego: „Credis hunc esse verum Christum Deum et Hominem?”, ukazując Hostię. Komunikujący odpowiadał „Credo”, a następnie trzykrotnie recytował formułę „Domine non sum dignus” itd. Wtedy kapłan udzielał Komunii św., używając zwykłej formuły „Corpus Domini nostri Iesu Christi” itd.

Odnalazłem także pewne interesujące przepisy dotyczące muzyki i korzystania z organów, ale zachowam to na inny tekst.

 

Źródło: „Dominican Liturgy” za zgodą o. Augustine’a Thompsona OP
Tłumaczenie: Dominika Krupińska